Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

el-Esmâ ve’l-Ahkâm Görüşleri Bağlamında İbâdiyye-Mu‘tezile Etkileşimi

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 1, 219 - 258, 30.06.2022

Mehmet Yoldaş , Mehmet Kubat

https://doi.org/10.18403/emakalat.1117239

Öz

Hz. Ali’nin hilafet yıllarında yaşanan fitne olayları, fırkalaşma hareketlerinin başlamasına neden oldu. Bu dönemdeki toplumsal-siyasal olayların sonucu çeşitli konular farklı mahfillerde tartışılıyordu. Tartışılan konulardan “iman-kebire” ilişkisi gündemin en önemli konusuydu. Bu tartışmaların hararetle yapıldığı yerlerin başında Basra gelmekteydi. Basra’da etkin olan gruplar içerisinde İbâdiyye önemli bir konuma sahipti. Aynı şekilde Mu‘tezile’nin de ilim çevrelerinde hatırı sayılır bir ağırlığı bulunmaktaydı. Her iki mezhebin görüşleri incelendiğinde bazı konularda benzer düşüncelerin varlığı söz konusudur. Bir yandan bedevî kökenli İbâdiyye, diğer yandan entelektüel yönü ağır basan mevâlî kökenli Mu‘tezile arasında etkileşimin olacağını düşünmek mümkün görünmemekle beraber eserlerde zikredilen fikri yakınlık örnekleri, bu iki mezhep arasında bir fikri etkileşimin varlığını akla getirmektedir. Makalemizde “el-esmâ ve’l-ahkâm” görüşleri bağlamında her iki mezhep arasında özellikle teşekkül dönemlerini dikkate alarak fikirlerin benzerliğini tespit etmeye ve aralarında var olduğunu düşündüğümüz etkileşimi ortaya koymaya gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi İbâdiyye Mu‘tezile İman Kebire

Kaynakça

  • Akoğlu, Muharrem. “Entelektüel Mu’tezile’de Bedevi Etki”. Bilimname : Düşünce Platformu 20 (Ocak 2011), 7-24.
  • Akoğlu, Muharrem. “Kebîre ve İman Bağlamında Hâricilik-Mu‘tezile İlişkisi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (Şubat 2007), 317-339.
  • Akoğlu, Muharrem. “Mu’tezilî Düşüncede Tarihî Kırılma Evreleri”. Bilimname : Düşünce Platformu VIII/19 (Şubat 2010), 7-24.
  • Ammara, Muhammed. Mutezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
  • Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Malatya: Medipres, 2012.
  • Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset Mu’tezîlizmin İktidar Tecrübesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
  • Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mutezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu’tezilenin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
  • Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed el-. el-Milel ve’n-nihal. ed. Albert Nasri Nader. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
  • Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed el-. Kitabu Usuli’d-din. thk. Lecnetu İhyau’t-Turasu’l- Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1981.
  • Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l- fırḳati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1993.
  • Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh el-. Muḫtaṣar târîḫu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1995.
  • Bedevî, Abdurrahmân. Mezahibü’l-İslamiyyin. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1997.
  • Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
  • Ca’bîrî, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadârî li’l-’aḳīdeti’l-İbâdiyye. y.y.: Matbaatü’l-Elvâni’l-Hadîs, 1989.
  • Câbirî, Muhammed Âbid el-. Arap-İslâm Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 2001.
  • Cârullah, Zühdi. el-Mu‘tezile. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyyeti’d-Dirasiyye, 1990.
  • Cehlân, Adûn. el-Fikrü’s-siyâsi inde’l-İbâdiyye min hilâli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf et-Tafeyyiş. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2010.
  • Çelebi, İlyas. “Menzile beyne’l-Menzileteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/161-162. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
  • Çubukçu, İbrahim Agâh. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1964), 51- 61.
  • Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân. Kitâbü Ṭabaḳāti’l-meşâʾiḫ bi’l-Maġrib. thk. İbrâhim Tallây. b.y.: y.y., 1974.
  • Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1933.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr el-. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 1990.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
  • Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ. Şerḥu ʿAḳīdeti’t-tevḥîd. thk. Mustafâ b. en-Nâsır Vinten. Gardaye: Matbaatü’l-Arabiyye, 2001.
  • Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
  • Ferâhîdî, er-Rebî‘ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (el-Müsned). thk. Nureddin Abdullah b. Hamid es-Sâlimî. Maskat: Mektebetu Maskat, 2003.
  • Fığlalı, Etem Ruhi. “İbâdiye’nin Siyâsî ve İtikâdî Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 323-344.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslâm Mezhepleri. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2011.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
  • Gatafânî, Dırâr b. Amr el-. Kitâbü’t-Tahrîş. thk. Hüseyin Hansu - Mehmet Keskin. İstanbul: Darü’l-İrşad, 2014.
  • Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Tekin Kitabevi, 1996.
  • Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
  • Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed el-. el-İntisar ve’r-red ala İbni’r-Ravendi el-mülhid. thk. Albert Nasri Nader. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1957.
  • Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Neşvân el-. el-Ḥûrü’l-ʿîn. thk. Kemâl Mustafa. Beyrut: Dâru Âzâl, 1985.
  • Işık, Kemal. “Mutezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 337-357.
  • İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-niḥal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1996.
  • Işık, Kemal. Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
  • İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l- fıraḳı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
  • İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelam. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
  • İzutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2000.
  • Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-. Zikri’l-Muʿtezile min Maḳālâtü’l-İslâmiyye. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye, 2017.
  • Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. el-Münye ve’l-emel. thk. İsamüddin Muhammed Ali. İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1985.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Fırak ve tabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Ali Sâmi Neşşâr. İskenderiyye: Daru’l-Matbuatu’l-Camîiye, 1972.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
  • Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t- Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
  • Karadaş, Cağfer. “Mu’tezile Kelâm Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 3/3, Mu‘tezile Özel Sayısı (2003), 7-26.
  • Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: elif-şın. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
  • Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: ṣad-ye. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
  • Köse, Mustafa. Mutezile’de Entelektüel Düşünce Câhız. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
  • Kubat, Mehmet. “Hâricîliğin Doğuşunda Münâfıkların Rolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/4 (2006), 115-151.
  • Kubat, Mehmet. Hasan el-Basrî Hayatı, İlmi Kişiliği ve Kelâm İlmindeki Yeri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2008.
  • Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2014.
  • Kubat, Mehmet. Malatî ve Kelami Görüşleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
  • Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
  • Kutlu, Sönmez. “Va’d Vaîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. el-. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. thk. Muhammed Zeynehum - Muhammed Azib. Beyrut: Mektebetü Medbulî, 1992.
  • Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011. Melşûtî, Tebğûrîn b. Îsâ b. Dâvûd el-. Uṣûlü’d-dîn ev el-uṣûlü’l-’aşra. thk. Venîs et-Tâhir Âmir. Maskat: Mektebetu’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.
  • Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen b. Alî el-. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
  • Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
  • Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye mezhebun İslâmiyyun mu’tedilun. Uman: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d- Diniyye, 1979.
  • Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ b. el-. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald- Wilzer. Beyrut: Dârü’l-Muntazır, 1988.
  • Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecü’d-da’ve inde’l-İbâdiyye. Daru’l-Beyda’: Daru Nâsır li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2013.
  • Neccâr, Âmir. el-İbâdiyye ve medâ sıletihâ bi’l-Havâric. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1993.
  • Nefûsî, Ebî Hafs Amrûs b. Feth en-. Uṣûlü’d-deynûneti’ṣ-ṣâfiyye. thk. Hâc Ahmed b. Hamûkrûm. Maskat: Vizaretü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1999.
  • Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl en-. Kitabü’r-Red ʿalâ ehli’l-bidaʿ ve’l-ehvâʾi’d-dâlle. thk. Seyid Bahçıvan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
  • Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
  • Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. İʿtiḳādâtü fırâḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sâmi Neşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
  • Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
  • Seyyâbî, Sâlim b. Hammûd b. Şâmis. Esdaku’l-menâhici fi temyîzi’l-ibâdiyye mine’l-havâric. thk. İsmâîl Kâşif. Umman: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1979.
  • Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Soyal, Fikret. “Esmâ-Ahkâm (Va’îd) Meselesi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hâkim el-Cüşemî’nin Görüşlerinin Mukayesesi = The Issue of Asma wa Ahkam (Wa’id) and the Comparison of the Views of Abu Mansur al- Maturidi and Hakim al-Jushami”. Diyanet İlmi Dergi LV/3 (2019), 685-713.
  • Süt, Abdulnasır. Basra ve Mu’tezile İlk Üç Asır. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdulkadir Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
  • Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-. Şerḥu’l-ʿaḳāʾidi’n-nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrut: Daru İhyai Turasi’l-Arabiyye, 2014.
  • Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
  • Tritton, A. S. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
  • Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye aḳīdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
  • Türcan, Galip. “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Ocak 2019), 43-74.
  • Vercelânî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebî Bekr es-Sedrâtî el-. ed-Delîl ve’l-burhân. thk. Sâlim b. Hamd el-Hârisî. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekafe, 2006.
  • Veysî, Yâsîn Hüseyin el-. Min türâsi’l-İbâdiyyeti’l-ʿaḳāidî. Dımaşk: Daru’l-Firkad, 2010.
  • Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2017.
  • Yıldız, Metin. “İbâziyye’nin Temel İnanç Esasları: el-Usûlu’t-Tis’a (Dokuz İlke)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2020), 167-187.
  • Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader XVI/2 (2018), 294-318.
  • Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “İbâdiyye’nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi”. İslami İlimler Dergisi 17/1 (27 Mart 2022), 261-291.

The Interaction of Ibâdiyya-Mu'tazila in the Context of the Views of al-Asmâ ve'l-Ahkam

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 1, 219 - 258, 30.06.2022

Mehmet Yoldaş , Mehmet Kubat

https://doi.org/10.18403/emakalat.1117239

Öz

The events of strife that took place during the years of Ali's caliphate led to the start of sectarian movements. As a result of the socio-political events of this period, various issues were discussed in different gatherings. The relationship between "faith-great sin", one of the topics discussed, was the most important issue on the agenda. Basra was at the forefront of the places where these discussions were held. Ibadiyya had an important position among the groups active in Basra. Likewise, Mu'tazila had a considerable weight in scientific circles. When the views of both sects are examined, there are similar opinions on some issues. Although it does not seem possible to think that there will be an interaction between the Bedouin origin Ibâdiyya on the one hand, and the Mu'tazila of mawâli origin, on the other hand, the examples of intellectual closeness mentioned in the works bring to mind the existence of an intellectual interaction between these two sects. In our article, in the context of " al-asmâ wa’l-ahkâm" views, we will try to determine the similarity of the ideas between the two sects, especially considering the formation periods, and to reveal the interaction that we think exists between them.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects Ibadiyya Mu‘tazila Faith Great Sin

Kaynakça

  • Akoğlu, Muharrem. “Entelektüel Mu’tezile’de Bedevi Etki”. Bilimname : Düşünce Platformu 20 (Ocak 2011), 7-24.
  • Akoğlu, Muharrem. “Kebîre ve İman Bağlamında Hâricilik-Mu‘tezile İlişkisi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (Şubat 2007), 317-339.
  • Akoğlu, Muharrem. “Mu’tezilî Düşüncede Tarihî Kırılma Evreleri”. Bilimname : Düşünce Platformu VIII/19 (Şubat 2010), 7-24.
  • Ammara, Muhammed. Mutezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
  • Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Malatya: Medipres, 2012.
  • Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset Mu’tezîlizmin İktidar Tecrübesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
  • Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mutezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu’tezilenin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
  • Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed el-. el-Milel ve’n-nihal. ed. Albert Nasri Nader. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
  • Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed el-. Kitabu Usuli’d-din. thk. Lecnetu İhyau’t-Turasu’l- Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1981.
  • Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l- fırḳati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1993.
  • Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh el-. Muḫtaṣar târîḫu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1995.
  • Bedevî, Abdurrahmân. Mezahibü’l-İslamiyyin. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1997.
  • Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
  • Ca’bîrî, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadârî li’l-’aḳīdeti’l-İbâdiyye. y.y.: Matbaatü’l-Elvâni’l-Hadîs, 1989.
  • Câbirî, Muhammed Âbid el-. Arap-İslâm Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 2001.
  • Cârullah, Zühdi. el-Mu‘tezile. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyyeti’d-Dirasiyye, 1990.
  • Cehlân, Adûn. el-Fikrü’s-siyâsi inde’l-İbâdiyye min hilâli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf et-Tafeyyiş. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2010.
  • Çelebi, İlyas. “Menzile beyne’l-Menzileteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/161-162. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
  • Çubukçu, İbrahim Agâh. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1964), 51- 61.
  • Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân. Kitâbü Ṭabaḳāti’l-meşâʾiḫ bi’l-Maġrib. thk. İbrâhim Tallây. b.y.: y.y., 1974.
  • Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1933.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr el-. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 1990.
  • Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
  • Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ. Şerḥu ʿAḳīdeti’t-tevḥîd. thk. Mustafâ b. en-Nâsır Vinten. Gardaye: Matbaatü’l-Arabiyye, 2001.
  • Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
  • Ferâhîdî, er-Rebî‘ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (el-Müsned). thk. Nureddin Abdullah b. Hamid es-Sâlimî. Maskat: Mektebetu Maskat, 2003.
  • Fığlalı, Etem Ruhi. “İbâdiye’nin Siyâsî ve İtikâdî Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 323-344.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslâm Mezhepleri. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2011.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
  • Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
  • Gatafânî, Dırâr b. Amr el-. Kitâbü’t-Tahrîş. thk. Hüseyin Hansu - Mehmet Keskin. İstanbul: Darü’l-İrşad, 2014.
  • Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Tekin Kitabevi, 1996.
  • Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
  • Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed el-. el-İntisar ve’r-red ala İbni’r-Ravendi el-mülhid. thk. Albert Nasri Nader. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1957.
  • Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Neşvân el-. el-Ḥûrü’l-ʿîn. thk. Kemâl Mustafa. Beyrut: Dâru Âzâl, 1985.
  • Işık, Kemal. “Mutezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 337-357.
  • İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-niḥal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1996.
  • Işık, Kemal. Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
  • İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l- fıraḳı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
  • İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelam. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
  • İzutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2000.
  • Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-. Zikri’l-Muʿtezile min Maḳālâtü’l-İslâmiyye. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye, 2017.
  • Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. el-Münye ve’l-emel. thk. İsamüddin Muhammed Ali. İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1985.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Fırak ve tabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Ali Sâmi Neşşâr. İskenderiyye: Daru’l-Matbuatu’l-Camîiye, 1972.
  • Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
  • Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t- Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
  • Karadaş, Cağfer. “Mu’tezile Kelâm Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 3/3, Mu‘tezile Özel Sayısı (2003), 7-26.
  • Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: elif-şın. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
  • Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: ṣad-ye. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
  • Köse, Mustafa. Mutezile’de Entelektüel Düşünce Câhız. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
  • Kubat, Mehmet. “Hâricîliğin Doğuşunda Münâfıkların Rolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/4 (2006), 115-151.
  • Kubat, Mehmet. Hasan el-Basrî Hayatı, İlmi Kişiliği ve Kelâm İlmindeki Yeri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2008.
  • Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2014.
  • Kubat, Mehmet. Malatî ve Kelami Görüşleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
  • Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
  • Kutlu, Sönmez. “Va’d Vaîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. el-. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. thk. Muhammed Zeynehum - Muhammed Azib. Beyrut: Mektebetü Medbulî, 1992.
  • Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011. Melşûtî, Tebğûrîn b. Îsâ b. Dâvûd el-. Uṣûlü’d-dîn ev el-uṣûlü’l-’aşra. thk. Venîs et-Tâhir Âmir. Maskat: Mektebetu’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.
  • Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen b. Alî el-. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
  • Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
  • Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye mezhebun İslâmiyyun mu’tedilun. Uman: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d- Diniyye, 1979.
  • Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ b. el-. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald- Wilzer. Beyrut: Dârü’l-Muntazır, 1988.
  • Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecü’d-da’ve inde’l-İbâdiyye. Daru’l-Beyda’: Daru Nâsır li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2013.
  • Neccâr, Âmir. el-İbâdiyye ve medâ sıletihâ bi’l-Havâric. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1993.
  • Nefûsî, Ebî Hafs Amrûs b. Feth en-. Uṣûlü’d-deynûneti’ṣ-ṣâfiyye. thk. Hâc Ahmed b. Hamûkrûm. Maskat: Vizaretü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1999.
  • Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl en-. Kitabü’r-Red ʿalâ ehli’l-bidaʿ ve’l-ehvâʾi’d-dâlle. thk. Seyid Bahçıvan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
  • Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
  • Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. İʿtiḳādâtü fırâḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sâmi Neşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
  • Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
  • Seyyâbî, Sâlim b. Hammûd b. Şâmis. Esdaku’l-menâhici fi temyîzi’l-ibâdiyye mine’l-havâric. thk. İsmâîl Kâşif. Umman: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1979.
  • Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Soyal, Fikret. “Esmâ-Ahkâm (Va’îd) Meselesi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hâkim el-Cüşemî’nin Görüşlerinin Mukayesesi = The Issue of Asma wa Ahkam (Wa’id) and the Comparison of the Views of Abu Mansur al- Maturidi and Hakim al-Jushami”. Diyanet İlmi Dergi LV/3 (2019), 685-713.
  • Süt, Abdulnasır. Basra ve Mu’tezile İlk Üç Asır. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
  • Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdulkadir Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
  • Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-. Şerḥu’l-ʿaḳāʾidi’n-nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrut: Daru İhyai Turasi’l-Arabiyye, 2014.
  • Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
  • Tritton, A. S. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
  • Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye aḳīdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
  • Türcan, Galip. “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Ocak 2019), 43-74.
  • Vercelânî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebî Bekr es-Sedrâtî el-. ed-Delîl ve’l-burhân. thk. Sâlim b. Hamd el-Hârisî. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekafe, 2006.
  • Veysî, Yâsîn Hüseyin el-. Min türâsi’l-İbâdiyyeti’l-ʿaḳāidî. Dımaşk: Daru’l-Firkad, 2010.
  • Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2017.
  • Yıldız, Metin. “İbâziyye’nin Temel İnanç Esasları: el-Usûlu’t-Tis’a (Dokuz İlke)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2020), 167-187.
  • Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader XVI/2 (2018), 294-318.
  • Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “İbâdiyye’nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi”. İslami İlimler Dergisi 17/1 (27 Mart 2022), 261-291.
Toplam 86 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Din Araştırmaları
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Mehmet Yoldaş 0000-0003-3912-0256

Mehmet Kubat 0000-0001-6729-7652

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2022
Gönderilme Tarihi 16 Mayıs 2022
Kabul Tarihi 22 Haziran 2022
Yayımlandığı Sayı Yıl 2022Cilt: 15 Sayı: 1

Kaynak Göster

ISNAD Yoldaş, Mehmet - Kubat, Mehmet. “El-Esmâ ve’l-Ahkâm Görüşleri Bağlamında İbâdiyye-Mu‘tezile Etkileşimi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 15/1 (Haziran 2022), 219-258. https://doi.org/10.18403/emakalat.1117239.
 Kapak Resmi İndir

_____________________________________  ISSN 1309-5803 e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi  _______________________________