Research Article
Theological and Political Islamic Sects in Historiography of Contemporary Thought in the Republican Era: The Evaluation of Mehmed Ali Ayni's Ideas
Abstract
The theological and political sects in Islam are the most important actors in the history of Islamic thought. With their emergence processes, representatives and ideas, they have been the pillars for history of our thought and the movements leading the thought. Theological and political Islamic sects in different fields of Islamic literature, has been an important issue in the works of the history of contemporary thought during the modernization process of the Ottoman Empire and afterward the period of modern Turkey’s establishment. In this context, Mehmed Ali Aynî, one of our historians of contemporary thought, was an important thinker who served as a bureaucrat and university professor in the Ottoman Empire. He is an intellectual who made evaluations in his works about scholars, thinkers and sects which are the keystones of Islamic thought tradition as well as history of philosophy and philosophy. It is important to see the tendencies in the formation stage of contemporary sectarian historiography in terms of transferring the Ottoman scientific heritage to the new era in the period when the nation-state model started to be applied under the influence of nationalism.
References
- Akdemir, Abamüslim. Mehmed Ali Aynî’nin Düşünce Dünyası. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
- Aksüt, Ali Kemal. Prof. Mehmed Ali Aynî, Hayatı ve Eserleri. İs-tanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1944.
- Amir, Pol. Alamut’un Efendisi Hasan Sabbah. 8. Bs. Truva Yayınları, 2018.
- Arar, İsmail. “Mehmet Ali Aynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-siklopedisi. 4: 273-275. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
- Arayancan, Ayşe Atıcı. Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut. 5. Bs. Yeditepe Yayınevi, 2018.
- Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhu-riyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
- Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Mezhepler Tarihi Yazıcılığı. Hititkitap Yayınevi, 2008.
- Ayni, Mehmed Ali. Ahlak Dersleri. Ed. İsmail Dervişoğlu - Emir Hüseyin Yiğit. İstanbul: Büyüyenay, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. Darü’l-Fünun Tarih-i Felsefe Dersleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
- Ayni, Mehmed Ali. Hacı Bayram Veli. Ed. H. Rahmi Yananlı. İs-tanbul: Büyüyenay, 2015.
- Ayni, Mehmed Ali. İslam Düşüncesinin Zirvesi İmam Gazali. İnsan Yayınları, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. İslamın Büyük Velisi Abdülkadir Geylani. İs-tanbul: Büyüyenay, 2016.
- Ayni, Mehmed Ali. İsmail Hakkı Bursevi. Ed. İsmail Dervişoğlu. İstanbul: Büyüyenay, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. “Karmatlara Dair Yazılmış Eserler”. Dârülfü-nun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] III/11 (Nisan 1929): 103-109-109.
- Ayni, Mehmed Ali. Milliyetçilik Tarihte ve Türklerde Din Millet ve Milliyetçilik. Kurtuba Kitap, 2011.
- Ayni, Mehmed Ali. Tasavvuf Tarihi. Ed. Hüseyin Rahmi Yananlı. İstanbul: Büyüyenay, 2017.
- Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, t.y.
- Berkkan, Kürşad. Alamut’un Efendisi Hasan Sabbah ve Haşhaşiler. 4. Bs. Eftalya Kitap, 2017.
- Bulut, Faik. Hasan Sabbah Gerçeği/Eşitlikçi Dervişan Cumhuri-yetleri. 5. Bs. Berfin Yayınları, 2018.
- Çelenk, Mehmet. 16-17. Yüzyıllarda İran’da Şiiliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
- Çoşkun, İbrahim - Çalışkan, Mevlüt - Doğan, Osman - Soydemir, Selman, ed. Meraḥu’l-me ͑âli fî şerḥi’l-Emâlî. Trc. Ahmed Asım. Nadir Eserler Kitaplığı, 2016.
- Doğrul, Ömer Rıza. Hasan Sabbah Cennet Fedaileri. Kaknüs Ya-yınları, 2010.
- Ekinci, Mustafa. Anadolu Aleviliği’nin Tarihsel Arka Planı. İstan-bul: Beyan Yayınları, 2010.
- Ekinci, Mustafa. Şah İsmail ve İnanç Dünyası. İstanbul: Beyan, 2010.
- Eşʿarî, Ebu’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfü’l-Muṣallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
- Hakkı, İzmirli İsmail. “Dürzi Mezhebi”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] I/2 (Mart 1926): 36-99-99.
- Hakkı, İzmirli İsmail. “Yeni İlm-i Kelam Hakkında: Sebilü’r-Reşad Ceride-i İslamiyyesine (Şeyh Muhsin-i Fani Ez-Zahiri Hazretlerine -II)”. Sebilü’r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] XXII/551-552 (16 Ağustos 1339): 38-40-40.
- Hammadi, Muhammed. Batıniler ve Karmatilerin İç Yüzü. Trc. Hatay Müftüsü İsmail Hatib Erzen. Sebil Yayınevi, 2004.
- Hilmi, Şehbenderzade Filibeli Ahmed. Batıniler İblis Behmen. Ed. Elif Çelik. Büyüyenay, 2016.
- İbrahim, Haydarîzâde. Meẕâhib ve ṭuruḳ-i İslamiyye Tariḫi. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliye: Evkâf-ı İslamiye Matbaası, 1335.
- Kara, İsmail, ed. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi 2. Dergah Ya-yınları, 2014.
- Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. 1. Bs. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
- Mehmed Ali Ayni ve Eserleri Hakkında Biyografik Fiş. Bel_Mtf_54031, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar.
- Nevbahti, Kummi. Şii Fırkalar: Kitabu’l-Makalat ve’l-Fırak Fıra-ku’ş-Şia. Trc. Sabri Hizmetli - Hasan Onat - Sönmez Kutlu - Rama-zan Şimşek. Ankara Okulu Yayınları, 2004.
- Özervarlı, M. Sait. Kelam’da Yenilik Arayışları (XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl Başı). 2. Bs. İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2008.
- Sarıçam, İbrahim. Emevi-Haşimi İlişkileri / İslam Öncesinden Abbasilere Kadar. 3. Bs. Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
- Schiller, Friedrich. Otuz Yıl Savaşı Tarihi. Trc. Hamdi Dilevurgun. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1948.
- Söylemez, M. Mahfuz. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. An-kara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
- Stewart, Devin J. - Kartaloğlu, Habib. “Safevi İran’a Âmilî Ulemânın Göçüne Dâir Notlar = Notes on the Migration of Âmilî Scholars to Safavid Iran”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları IX/2 (2016): 271-314-314.
- Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. İstanbul: Ötüken Neş-riyat, 2010.
- Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim eş-. el-Milel ve’n-Nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
- Tan, Muzaffer. Haşşaşiliğin Tarihsel Arka Planı İsmaili Davet Ya-pılanması. Maarif Mektepleri, 2017.
- Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Farklılaş-malar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII/2 (2012): 111-145-145.
- Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer. Şerhu’l-͑Aḳāid. İstanbul: Eser Kitabevi, 1966.
- Terzioğlu, Ahmet Haldun. Alamut’un Piri Hasan Sabbah. Panama Yayıncılık, 2018.
- Topaloğlu, Bekir. Emâlî Şerhi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
- Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. 2. Bs. İs-tanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
- Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. 4. Bs. Ötüken Neşriyat, 2015.
- Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler / İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi 2. 4. Bs. Ötüken Neşriyat, 2015.
- Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi:4 Felsefe ve Eylem Olarak Tarikatçılık. Ed. Turhan Yörükan. Ötüken Neşriyat, 2013.
- Yörükan, Yusuf Ziya. Müslümanlıkta Dini Tefrika İslam Tarihinde Ortaya Çıkmış Ayrılıkçı Görüşler / İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi 3. Ed. Türkan Turgut - Turhan Yörükan. Ötüken Neşriyat, 2009.
- Yörükan Yusuf Ziya. “Şehristani 16: Milel ve Nihal’de Mezhepler Nasıl Yazılmıştır”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] II/5-6 (Haziran 1927): 187-277-277.
Cumhuriyet Dönemi Çağdaş Düşünce Tarihçiliğinde İtikadî ve Siyasî İslam Mezhepleri: Mehmed Ali Aynî’nin Görüşleri ve Değerlendirilmesi
Abstract
İtikadî ve siyasî İslam mezhepleri, İslam düşünce tarihinin en önemli aktörleridir. Ortaya çıkış süreçleri, temsilcileri ve fikirleri ile düşünce tarihimizi oluşturan yapı taşları ve düşünceye yön veren akımlar olmuşlardır. İslamî literatürün farklı alanlarında mevzu edilen itikadî ve siyasî İslam mezhepleri, Osmanlı Devleti’nin modernleşme süreci ve son-rasında modern Türkiye’nin kuruluşu döneminde yapılan çağdaş düşünce tarihi çalışmalarında önemli bir konu olmuştur. Bu bağlamda çağdaş düşün-ce tarihçilerimizden olan Mehmed Ali Aynî, Osmanlı Devleti’nde bir bürokrat ve üniversite hocası olarak görev yapmış önemli bir düşünürdür. Felsefe tarihi ve felsefe konularının yanı sıra İslam düşünce geleneğinin yapı taşı olan âlimler, düşünürler ve mezhepler hakkında eserlerinde değerlendirmelerde bulunmuş bir entelektüeldir. Milliyetçilik akımının etkisiyle ulus devlet modelinin uygulanmaya başladığı bir dönemde Osmanlı ilim mirasının yeni döneme aktarılması noktasında Aynî’nin eserlerinden hareketle görüşlerinin ortaya konması, çağdaş mezhepler tarihi yazıcılığının oluşum aşamasındaki eğilimleri görmek açısından önemlidir.
References
- Akdemir, Abamüslim. Mehmed Ali Aynî’nin Düşünce Dünyası. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
- Aksüt, Ali Kemal. Prof. Mehmed Ali Aynî, Hayatı ve Eserleri. İs-tanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1944.
- Amir, Pol. Alamut’un Efendisi Hasan Sabbah. 8. Bs. Truva Yayınları, 2018.
- Arar, İsmail. “Mehmet Ali Aynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-siklopedisi. 4: 273-275. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
- Arayancan, Ayşe Atıcı. Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut. 5. Bs. Yeditepe Yayınevi, 2018.
- Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhu-riyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
- Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Mezhepler Tarihi Yazıcılığı. Hititkitap Yayınevi, 2008.
- Ayni, Mehmed Ali. Ahlak Dersleri. Ed. İsmail Dervişoğlu - Emir Hüseyin Yiğit. İstanbul: Büyüyenay, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. Darü’l-Fünun Tarih-i Felsefe Dersleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
- Ayni, Mehmed Ali. Hacı Bayram Veli. Ed. H. Rahmi Yananlı. İs-tanbul: Büyüyenay, 2015.
- Ayni, Mehmed Ali. İslam Düşüncesinin Zirvesi İmam Gazali. İnsan Yayınları, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. İslamın Büyük Velisi Abdülkadir Geylani. İs-tanbul: Büyüyenay, 2016.
- Ayni, Mehmed Ali. İsmail Hakkı Bursevi. Ed. İsmail Dervişoğlu. İstanbul: Büyüyenay, 2013.
- Ayni, Mehmed Ali. “Karmatlara Dair Yazılmış Eserler”. Dârülfü-nun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] III/11 (Nisan 1929): 103-109-109.
- Ayni, Mehmed Ali. Milliyetçilik Tarihte ve Türklerde Din Millet ve Milliyetçilik. Kurtuba Kitap, 2011.
- Ayni, Mehmed Ali. Tasavvuf Tarihi. Ed. Hüseyin Rahmi Yananlı. İstanbul: Büyüyenay, 2017.
- Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kāhir b. Tâhir b. Muhammed el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, t.y.
- Berkkan, Kürşad. Alamut’un Efendisi Hasan Sabbah ve Haşhaşiler. 4. Bs. Eftalya Kitap, 2017.
- Bulut, Faik. Hasan Sabbah Gerçeği/Eşitlikçi Dervişan Cumhuri-yetleri. 5. Bs. Berfin Yayınları, 2018.
- Çelenk, Mehmet. 16-17. Yüzyıllarda İran’da Şiiliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
- Çoşkun, İbrahim - Çalışkan, Mevlüt - Doğan, Osman - Soydemir, Selman, ed. Meraḥu’l-me ͑âli fî şerḥi’l-Emâlî. Trc. Ahmed Asım. Nadir Eserler Kitaplığı, 2016.
- Doğrul, Ömer Rıza. Hasan Sabbah Cennet Fedaileri. Kaknüs Ya-yınları, 2010.
- Ekinci, Mustafa. Anadolu Aleviliği’nin Tarihsel Arka Planı. İstan-bul: Beyan Yayınları, 2010.
- Ekinci, Mustafa. Şah İsmail ve İnanç Dünyası. İstanbul: Beyan, 2010.
- Eşʿarî, Ebu’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfü’l-Muṣallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
- Hakkı, İzmirli İsmail. “Dürzi Mezhebi”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] I/2 (Mart 1926): 36-99-99.
- Hakkı, İzmirli İsmail. “Yeni İlm-i Kelam Hakkında: Sebilü’r-Reşad Ceride-i İslamiyyesine (Şeyh Muhsin-i Fani Ez-Zahiri Hazretlerine -II)”. Sebilü’r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] XXII/551-552 (16 Ağustos 1339): 38-40-40.
- Hammadi, Muhammed. Batıniler ve Karmatilerin İç Yüzü. Trc. Hatay Müftüsü İsmail Hatib Erzen. Sebil Yayınevi, 2004.
- Hilmi, Şehbenderzade Filibeli Ahmed. Batıniler İblis Behmen. Ed. Elif Çelik. Büyüyenay, 2016.
- İbrahim, Haydarîzâde. Meẕâhib ve ṭuruḳ-i İslamiyye Tariḫi. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliye: Evkâf-ı İslamiye Matbaası, 1335.
- Kara, İsmail, ed. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi 2. Dergah Ya-yınları, 2014.
- Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. 1. Bs. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
- Mehmed Ali Ayni ve Eserleri Hakkında Biyografik Fiş. Bel_Mtf_54031, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar.
- Nevbahti, Kummi. Şii Fırkalar: Kitabu’l-Makalat ve’l-Fırak Fıra-ku’ş-Şia. Trc. Sabri Hizmetli - Hasan Onat - Sönmez Kutlu - Rama-zan Şimşek. Ankara Okulu Yayınları, 2004.
- Özervarlı, M. Sait. Kelam’da Yenilik Arayışları (XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl Başı). 2. Bs. İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2008.
- Sarıçam, İbrahim. Emevi-Haşimi İlişkileri / İslam Öncesinden Abbasilere Kadar. 3. Bs. Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
- Schiller, Friedrich. Otuz Yıl Savaşı Tarihi. Trc. Hamdi Dilevurgun. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1948.
- Söylemez, M. Mahfuz. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. An-kara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
- Stewart, Devin J. - Kartaloğlu, Habib. “Safevi İran’a Âmilî Ulemânın Göçüne Dâir Notlar = Notes on the Migration of Âmilî Scholars to Safavid Iran”. e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları IX/2 (2016): 271-314-314.
- Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. İstanbul: Ötüken Neş-riyat, 2010.
- Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim eş-. el-Milel ve’n-Nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
- Tan, Muzaffer. Haşşaşiliğin Tarihsel Arka Planı İsmaili Davet Ya-pılanması. Maarif Mektepleri, 2017.
- Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Farklılaş-malar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII/2 (2012): 111-145-145.
- Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer. Şerhu’l-͑Aḳāid. İstanbul: Eser Kitabevi, 1966.
- Terzioğlu, Ahmet Haldun. Alamut’un Piri Hasan Sabbah. Panama Yayıncılık, 2018.
- Topaloğlu, Bekir. Emâlî Şerhi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
- Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. 2. Bs. İs-tanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
- Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. 4. Bs. Ötüken Neşriyat, 2015.
- Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler / İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi 2. 4. Bs. Ötüken Neşriyat, 2015.
- Yörükan, Yusuf Ziya. İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi:4 Felsefe ve Eylem Olarak Tarikatçılık. Ed. Turhan Yörükan. Ötüken Neşriyat, 2013.
- Yörükan, Yusuf Ziya. Müslümanlıkta Dini Tefrika İslam Tarihinde Ortaya Çıkmış Ayrılıkçı Görüşler / İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi 3. Ed. Türkan Turgut - Turhan Yörükan. Ötüken Neşriyat, 2009.
- Yörükan Yusuf Ziya. “Şehristani 16: Milel ve Nihal’de Mezhepler Nasıl Yazılmıştır”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası [DİFM] II/5-6 (Haziran 1927): 187-277-277.
There are 52 citations in total.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Religious Studies |
| Journal Section | Articles |
| Authors | |
| Publication Date | June 30, 2020 |
| Submission Date | November 7, 2019 |
| Acceptance Date | June 26, 2020 |
| Published in Issue | Year 2020Volume: 13 Issue: 1 |
_____________________________________ ISSN 1309-5803 e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi _______________________________