The Chronological Development of Opinions on the Legal Nature of Bayʿ al-Wafā in Hanafī Fatwā Literature - 4th/10th to 6th/12th Centuries-
Öz
Bayʿ al-wafā is a fatwa issue (waqıʿat/nawazil) in the form of a legal solu-tion (hīla al sharʿiyyah), the legal nature of which was intensely debated by Central Asian Hanafi jurists. This contract appears to be a practice by which Muslim communities living in Central Asia, particularly in Bukhara and Samarkand, were able to conduct their debt relations without involving interest. The initial assessments regarding the legal nature of bayʿ al-wafā, for which there is no transmission from the founding imams, emerged in the fatwas of Central Asian Hanafi scholars in the 4th/10th century. Subsequently, from this century, when the first examples of fatwa literature were penned, to the 6th/12th century, when the most advanced and influential examples were produced, there were many different opinions on the legal nature of this contract according to the Hanafī doctrine. In this study, based on the fatwa literature that emerged between these centuries, the chronological development of opinions on the legal nature of the bayʿ al-wafâ contract has been examined. Furthermore, this study also addresses the fundamental trends that have led to different assessments on the subject and identifies the subordinate and opposing views concerning it.
Anahtar Kelimeler
The Hanafī School bayʿ al-wafā hīla al sharʿiyyah fatwā literature mashayekh Bukhara Samarkand
Kaynakça
- Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmi el-Hüseynî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
- Âlim b. el-Alâ. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. thk. Şebîr Ahmed el-Kâsimî. 23 Cilt. Quetta: Mektebetü’l-Hanefîyye, 1431/2010.
- Bayındır, Abdülaziz. “Bey‘ bi’l-Vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-lopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Bezzâzî, Hâfizüddin Muhammed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310.
- Bilge, Ahmet Harun. Bey‘ bi’l-Vefa ve Osmanlı Uygulamasındaki Yeri. İs-tanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Boynukalın, Mehmet. “Zevâid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/302-303. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Buhârî, Burhâneddin. el-Muhîtü’l-Burhânî. thk. Naîm Eşref. 25 Cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân, 1424/2004.
- Buhârî, Burhâneddin. ez-Zahîra. thk. Ebû Ahmed el-Âdilî vd. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
- Cürcânî, Ebu Yaʿkub Yusuf b. Ali. Hizânetü’l-ekmel. thk. Ahmed Halil İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1436/2015.
- Çalış, Halit. “Rakabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/427-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
- Deniz, Birnur. Hassâf’ın Dördüncü Hilesi hk. E-Posta 14-21 Eylül 2022, Alıcı Okan Kadir Yılmaz.
- Hassâf, Ahmed b. Ömer. Kitâbü’l-hiyel. Kahire: b.y., 1898.
- Hasîrî, Muhammed b. İbrahim. el-Hâvî fi’l-fetâvâ. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa, 549, 0b- 312a.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1966.
- İbn Nüceym, Sirâceddin. en-Nehrü’l-fâʾik şerhu Kenzi’d-dekāʾik. thk. Ahmed İzzû İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-İslâmî, 1422/2002.
- İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzi’d-dekāʾik. 8 Cilt. y.y. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Baskı, t.y.
- Kaan, Enver Osman. “Finansman Kaynağı Olarak Beyʿ bi’l-Vefa, Bey‘ bi’l-İstiğlal ve Bey’u’l-Îne”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları /17 (Bahar 2018) 223-251.
- Kâdîhân, Fahreddin el-Hasen b. Mansûr. Fetâvâ Kādîhân. 3 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310.
- Kâdîhân, Fahreddin el-Hasen b. Mansûr. Şerhu’z-Ziyâdât. thk. Kâsım Eşref Nur Ahmed. 5 Cilt. Karaçi, el-Meclisü’l- İlmî, 1421/2000.
- Kâsânî, Alâüddin Ebu Bekr b. Mesʿûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. Mısır: Matbaatü Şirketi’l-Matbûʿâti’l- ʿİlmiyye, Matbaatü’l-Cemâliyye, 1327.
- Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâʾi mezhebi’n-Nuʿmâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1438/2017.
- Keşşî, Ahmed b. Musa. Mecmûʿu’l-havâdis ve’n-nevâzil ve’l-vâkıʿât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Çorlulu Ali Paşa, 278.
- Kirmânî, Muhammed b. Abdürreşid. Cevâhirü’l-fetâvâ. thk. Ahmed b. Hikmet er-Rüfâî. Dımaşk: Dâru’l-Mirac, 1441/2020.
- Kudûrî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. Şerhu Muhtasari’l-Kerhî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Damat İbrahim, 563, 1b-495a.
- Küçüksucu, Selman. “Son Dönem Osmanlı Hukukçularından Mehmed Said Bey’in Ahkâmu’l-beyʿ bi’l-vefâ İsimli Eserinin İncelemesi ve Transkripsi-yonu”. İslam Tetkikleri Dergisi. 11/2 (Eylül 2021), 829-860.
- Leknevi, Abdülhayy. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye. Mısır: Matbaatü Dâri’s-Saâde, 1324.
- Mecelle-i ahkâm-ı adliyye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1300.
- Mergînânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Tılâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
- el-Mergînânî, Zeynüddin. Fusûlü’l-ihkâm. İstanbul: Süleymaniye Kü-tüphanesi, Cârullah, 823, 1a-2011b.
- Nesefî, Necmeddin Ebu Hafs Ömer. Fetâvâ Şeyhilislâm ʿAtâ b. Hamza es-Suğdî. thk. Muhammed Yâsir Şâhîn. Beyrut: Dârü’r-Reyâhîn, 2021/1442.
- Nesefî, Necmeddin Ebu Hafs Ömer. el-Kand fî zikri ʿulemâʾi Semerkand. thk. Yûsuf el-Hâdî. Tahran: Âyine-i Miras, 1420/1999.
- Özdemir, Recep. "Ayni Teminatlar Bağlamında Beyʿ Bi’l-Vefânın Hukuki Durumu". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi /31 (Nisan 2018) 291-315.
- Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y.
- Velvâlicî, Abdürreşîd. el-Fetâvâ el-Velvâliciyye. thk. Mikdad b. Mûsâ el-Karyevî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
- Yelek, Kamil. “Bir Finansman Yöntemi Olarak Kullanılan Beyʿ bi’l-vefânın İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. /27 (Nisan 2016), 257-286.
- Yılmaz, Okan Kadir. Orta Asya Hanefî fetva literatürünün gelişimi ve icâre-i tavîle (4/10-6/12. yüzyıllar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
- Yiğit, Rukiye. Kâzerûnî’nin Beyʿ bi’l-vefâ Risalesi: Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Zâhidî, Necmeddin. Kunyetü’l-Münye li-tetmîmi’l-Ğunye. Kalküta: b.y., 1245/1830.
- Zahîrüddin el-Buhârî. el-Fetâva’z-Zahîriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1135, 1b-267a.
Beyʿu’l-Vefânın Hukuki Niteliği Hakkındaki Görüşlerin Hanefî Fetvâ Literatüründeki Kronolojik Gelişimi -4./10-6./12. Yüzyıllar-
Öz
Beyʿu’l-vefâ akdi, hukuki niteliği Orta Asyalı Hanefî fakihler tarafından yoğun bir şekilde tartışılmış fıkhî çözüm (hîle-i şerʿiyye) mahiyetinde bir fetvâ (vâkıât/nevâzil) meselesidir. Bu akit, başta Buhara ve Semerkant olmak üzere Orta Asya coğrafyasında yaşayan Müslüman toplumların borç ilişkilerini faize düşmeden yürütebildikleri bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Hakkında kurucu imamlardan bir nakil bulunmayan beyʿu’l-vefânın hukuki niteliği hakkındaki ilk değerlendirmeler, 4./10. yüzyılda Orta Asyalı Hanefî meşâyihine ait fetvalarda ortaya çıkmıştır. Sonrasında 6./12. yüzyıla kadar bölge meşâyihi tarafından, Hanefî doktrine göre bu akdin hukuki niteliğinin ne olduğu konusunda çok farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bu yüzyıllar arasında oluşan fetva literatürünü referans alan bu çalışmada, beyʿu’l-vefâ akdinin hukuki niteliği hakkında ortaya konulan görüşlerin kronolojik gelişimi inceleme konusu edilmiştir. Ayrıca konuyla ilgili farklı değerlendirmelerin ortaya çıkmasına neden olan temel eğilimler ile altık ve karşıt görüşlerin tespiti de yine bu çalışmada ele alınan konular arasındadır.
Anahtar Kelimeler
Hanefî mezhebi beyʿu’l-vefâ hîle-i şerʿiyye fetva literatürü meşâyih Buhara Semerkant
Kaynakça
- Ali Haydar. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmi el-Hüseynî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
- Âlim b. el-Alâ. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. thk. Şebîr Ahmed el-Kâsimî. 23 Cilt. Quetta: Mektebetü’l-Hanefîyye, 1431/2010.
- Bayındır, Abdülaziz. “Bey‘ bi’l-Vefâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-lopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Bezzâzî, Hâfizüddin Muhammed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310.
- Bilge, Ahmet Harun. Bey‘ bi’l-Vefa ve Osmanlı Uygulamasındaki Yeri. İs-tanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Boynukalın, Mehmet. “Zevâid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/302-303. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Buhârî, Burhâneddin. el-Muhîtü’l-Burhânî. thk. Naîm Eşref. 25 Cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân, 1424/2004.
- Buhârî, Burhâneddin. ez-Zahîra. thk. Ebû Ahmed el-Âdilî vd. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
- Cürcânî, Ebu Yaʿkub Yusuf b. Ali. Hizânetü’l-ekmel. thk. Ahmed Halil İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1436/2015.
- Çalış, Halit. “Rakabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/427-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
- Deniz, Birnur. Hassâf’ın Dördüncü Hilesi hk. E-Posta 14-21 Eylül 2022, Alıcı Okan Kadir Yılmaz.
- Hassâf, Ahmed b. Ömer. Kitâbü’l-hiyel. Kahire: b.y., 1898.
- Hasîrî, Muhammed b. İbrahim. el-Hâvî fi’l-fetâvâ. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa, 549, 0b- 312a.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1966.
- İbn Nüceym, Sirâceddin. en-Nehrü’l-fâʾik şerhu Kenzi’d-dekāʾik. thk. Ahmed İzzû İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-İslâmî, 1422/2002.
- İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzi’d-dekāʾik. 8 Cilt. y.y. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Baskı, t.y.
- Kaan, Enver Osman. “Finansman Kaynağı Olarak Beyʿ bi’l-Vefa, Bey‘ bi’l-İstiğlal ve Bey’u’l-Îne”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları /17 (Bahar 2018) 223-251.
- Kâdîhân, Fahreddin el-Hasen b. Mansûr. Fetâvâ Kādîhân. 3 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310.
- Kâdîhân, Fahreddin el-Hasen b. Mansûr. Şerhu’z-Ziyâdât. thk. Kâsım Eşref Nur Ahmed. 5 Cilt. Karaçi, el-Meclisü’l- İlmî, 1421/2000.
- Kâsânî, Alâüddin Ebu Bekr b. Mesʿûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. Mısır: Matbaatü Şirketi’l-Matbûʿâti’l- ʿİlmiyye, Matbaatü’l-Cemâliyye, 1327.
- Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâʾi mezhebi’n-Nuʿmâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1438/2017.
- Keşşî, Ahmed b. Musa. Mecmûʿu’l-havâdis ve’n-nevâzil ve’l-vâkıʿât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Çorlulu Ali Paşa, 278.
- Kirmânî, Muhammed b. Abdürreşid. Cevâhirü’l-fetâvâ. thk. Ahmed b. Hikmet er-Rüfâî. Dımaşk: Dâru’l-Mirac, 1441/2020.
- Kudûrî, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. Şerhu Muhtasari’l-Kerhî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Damat İbrahim, 563, 1b-495a.
- Küçüksucu, Selman. “Son Dönem Osmanlı Hukukçularından Mehmed Said Bey’in Ahkâmu’l-beyʿ bi’l-vefâ İsimli Eserinin İncelemesi ve Transkripsi-yonu”. İslam Tetkikleri Dergisi. 11/2 (Eylül 2021), 829-860.
- Leknevi, Abdülhayy. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye. Mısır: Matbaatü Dâri’s-Saâde, 1324.
- Mecelle-i ahkâm-ı adliyye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1300.
- Mergînânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Tılâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
- el-Mergînânî, Zeynüddin. Fusûlü’l-ihkâm. İstanbul: Süleymaniye Kü-tüphanesi, Cârullah, 823, 1a-2011b.
- Nesefî, Necmeddin Ebu Hafs Ömer. Fetâvâ Şeyhilislâm ʿAtâ b. Hamza es-Suğdî. thk. Muhammed Yâsir Şâhîn. Beyrut: Dârü’r-Reyâhîn, 2021/1442.
- Nesefî, Necmeddin Ebu Hafs Ömer. el-Kand fî zikri ʿulemâʾi Semerkand. thk. Yûsuf el-Hâdî. Tahran: Âyine-i Miras, 1420/1999.
- Özdemir, Recep. "Ayni Teminatlar Bağlamında Beyʿ Bi’l-Vefânın Hukuki Durumu". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi /31 (Nisan 2018) 291-315.
- Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y.
- Velvâlicî, Abdürreşîd. el-Fetâvâ el-Velvâliciyye. thk. Mikdad b. Mûsâ el-Karyevî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
- Yelek, Kamil. “Bir Finansman Yöntemi Olarak Kullanılan Beyʿ bi’l-vefânın İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. /27 (Nisan 2016), 257-286.
- Yılmaz, Okan Kadir. Orta Asya Hanefî fetva literatürünün gelişimi ve icâre-i tavîle (4/10-6/12. yüzyıllar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
- Yiğit, Rukiye. Kâzerûnî’nin Beyʿ bi’l-vefâ Risalesi: Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Zâhidî, Necmeddin. Kunyetü’l-Münye li-tetmîmi’l-Ğunye. Kalküta: b.y., 1245/1830.
- Zahîrüddin el-Buhârî. el-Fetâva’z-Zahîriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1135, 1b-267a.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | İslam Hukuku |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Aralık 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 29 Eylül 2023 |
| Kabul Tarihi | 26 Kasım 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Cilt: 9 Sayı: 2 |
