Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Öz

Osmanlı, tarih boyunca kitap sanatları konusunda özgünlük ve zenginlik sergilemiştir. Kültürünü de kitap sanatları olan hat, minyatür, tezhip, katı’, cilt ve ebru gibi alanlara oldukça iyi yansıtmıştır. Bir eserin sadece cildi incelenerek bile o toplum hakkında çok fazla bilgi elde edilebilmektedir. Geleneksel sanatlar her zaman toplumların kültürlerini, duygu ve düşüncelerini günümüze yansıtan kültür-sanat hazinesi olmuştur. Bunlardan biri de ebrudur. Ebru, kitre ve benzeri maddeler kullanılarak kıvamı arttırılmış su üzerine öd katılarak hazırlanan boyaların gül dalı ve at kılı ile yapılmış fırça yardımıyla kıvamlı su üzerine serpilmesiyle oluşturulan desenin kâğıt üzerine alınmasıyla elde edilir. Geleneksel bir sanat olan Türk ebru sanatı, ilk olarak ne zaman ve kimler tarafından ortaya konulduğu bilinmeyen fakat Orta Asya’da zuhur ettiği varsayılan bir sanattır. Fakat bilinen bir gerçek vardır ki bu da Osmanlı döneminde zirveye ulaşmış olmasıdır. Osmanlı döneminden günümüze, daha çok hobi olarak uğraşanlar ve gönüllü kişiler yardımıyla ya da zanaat olarak uğraş veren kişiler tarafından gelebilmiştir. Günümüzdeki verilerden yola çıkarak köklerinin 15. yüzyıla dayandığı bilinen ebru sanatının, 18. yüzyıl elyazmalarında oldukça fazla kullanıldığı görülmektedir. Hatip Mehmed Efendi (öl. 1187/1773)’nin 18. yüzyılda yaşamış olması bu dönemdeki ebrulu eserlerin fazla olmasındaki en büyük etkenlerden biri olabilir. Osmanlı dönemindeki el yazmaları, hem içerik olarak hem görsel olarak yapıldığı döneme ait izleri taşımakta ve de bünyesinde içerdiği süslemeleriyle de büyük bir önem arz etmektedir. Hazine niteliğindeki bu el yazma eserler yine hazine niteliğindeki cilt kapaklarıyla korunmaktadır. Genellikle el yazmalarının hem kapak dışları hem kapak içleri ayrı ayrı süslemeye tabi tutulmuştur. İncelenen araştırmada ebrunun daha çok ciltte kullanıldığı görülmektedir. Kapak dışlarında olduğu kadar yaygın olmasa da, ebrulu kâğıdın yazmaların kapak içlerini de süslediği görülmektedir. Osmanlı döneminin tamamı ele alındığı takdirde kapsamlı bir araştırmayı gerekli kılacağı için çalışma 18. yüzyıl ile sınırlandırılmıştır. Bu nedenle 18. yüzyılda istinsahlanmış eserlerde bulunan ve de döneme ait olduğu düşünülen ebrular araştırmaya dâhil edilmiştir. Ebruların üzerinde herhangi bir tarih ile karşılaşılmadığı için konuya dâhil edilen yazmalarda seçici davranılmıştır. Öncelikle cildin orijinalliğine dikkat edilmiş olup eserin tadilat görüp görmediğine bakılmıştır. Kitabın cildi ile ana bölümünün yıpranmışlık oranına veya kapak ve gövdedeki lekelerin bütünlük sağlayıp sağlamadığına bakılmıştır. Sonraki dönemlerde yapılmış olduğu tahmin edilen yazmalar incelemeye alınmamıştır. İncelemeler sonucunda döneme ait olup da üzerinde veya içerisinde ebru bulunduran 1425 eser ismiyle karşılaşılmıştır. Elde edilen 1425 eserlerden sadece 80 adetinin kapak içinde ebru kullanımı görülmektedir. Bu 1425 eserde 16 farklı ebru çeşidi ile karşılaşılırken, kapak içinde ebru kullanılan 80 eserde ise 10 farklı ebru çeşidi görülmektedir. Bu ebru çeşitleri ise battal ebru, bülbül yuvası ebru, çiçek ebru (deneme şeklinde), dalgalı ebru, hatip ebru çeşitleri, neftli battal ebru, serbest tarzda yapılmış ebrular, serpmeli ebru, şal ebru ve taraklı ebrudur. Yapılan çalışma bu 80 eser üzerinden ortaya konulmuştur. Kapak içlerinde kullanılan ebru çeşitlerine tek tek değinilmiş ve örnek olarak her ebru çeşidinin bulunduğu en az bir elyazmasının görselinden yararlanılarak ayrıntılı incelemesi yapılmıştır. Çalışma esnasında 44 eserin 56 görselinden yararlanılmıştır. Bu çalışma, daha önce incelenmemiş olan bir konuya odaklanmakta ve ebru sanatıyla ilgili bilgilerin geçmiş ve gelecek arasında bir köprü kurarak kültürel mirasımıza katkı sağlamasını amaçlamaktadır.