Öz
Gnostisizm tarih boyunca birçok dinî ve felsefi akımı etkilemiştir. Gnostik anlayışa göre Tanrısal bilgi bir tür bireysel tecrübe aracılığıyla elde edilebilir. Bu bilgi aklî delillere başvurmadan doğrudan Tanrı tarafından insan kalbine yerleştirilen bir bilgidir. İslam düşüncesinde Şia’dan, Sufiliğe kadar farklı kesimlerde etkisini hissettirmiş ve adeta alternatif bir epistemoloji olarak varlık bulmuş Gnostik düşüncenin kökleri İslamiyet, hatta Hıristiyanlık öncesine dayanan kadim kültürler kadar geriye gider. Aşkın Tanrı anlayışı, düalist alem tasavvuru, kurtarıcı bilgi, dini metinlerin batıni yorumu gibi hususlar gnostik düşüncede öne çıkan hususlardır. İslam tarihinde Gnostisizmin ilk tezahürleri Şii Gulat fırkalarda ortaya çıkmıştır. Ancak bu tezahürler çok sistemli bir karakter arzetmeyip aynı zamanda bütüncül bir değerlendirmeye imkan tanımaz. Bunun en temel nedenlerinden biri tarihsel olarak çok erken döneme ait olmaları sebebiyle yeterince verinin olmaması ve makalat yazarlarının onlara dair verdikleri bilgilerin birtakım mezhebi kaygılarla saptırılarak ya da abartılarak verilmesidir. Bununla birlikte sonraki süreçte Şiilik, bilhassa İsmaililik, Sufilik, İşraki felsefe kanalıyla daha sistematik ve gelişmiş şekilde ortaya çıkan Gnostik düşünce İslam düşüncesini ciddi manada etkilemiştir.
İslam’ın erken dönemlerinde birtakım gnostik fikirlerle temayüz eden Keysâniyye, Beyâniyye, Mansûriyye, Muğîriyye ve Hattâbiyye gibi Şii fırkalarla karşılaşmaktayız. Bu fırkaların tamamını ele almak bir makalenin sınırlarını aşacağından, bu çalışmada sadece Beyâniyye fırkasından hareketle Gnostisizmin Şii-Gulat düşüncedeki yansımaları ve etkileri tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece sonraki süreçte ortaya çıkan diğer gnostik düşünce biçimlerinin daha sağlıklı bir şekilde anlaşılmasının yolu açılmış olacaktır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Bacher, Wilhelm. “Shem ha-Meforash”. The Jewish Encyclopedia. 11: 263–264. Londan – New York: Funk and Wagnalls Company, 1905.
- el-Bağdadî, Ebû Mansûr ‘Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037). Mezhepler Arasındaki Farklar. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
- el-Bağdadî, Ebû Mansûr ‘Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037). Usûlu’l-Îmân. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 2003.
- Bauer, Walter. Griechisch-Deutsches Worterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der Frühchristlichen Literatur. haz. Kurt Aland- Barbara Aland. Berlin-New York: De Gruyter, 1988.
- Bianchi, Ugo. “Demiurge”. Encyclopedia of Religion Second Edition. 4, 2272. Ed. Lindsay Jones, Thomson Gale. London: y.y., 2005.
- Bolay, Süleyman Hayri. Felsefi Doktrinler Terimler Sözlüğü. Ankara: y.y., 1990.
- Buckley, R. B. “İlk Dönem Şiî Gulat”. trc. Mehmet Atalan. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/2, (2005): 137-159.
- el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akı yapısı, trc. Burhan Köroğlu- Hasan Hacak- Ekrem Demirli, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
- Das Johannesbuch der Mandäer. Notlarla birlikte trc. Mark Lidzbarski. Giessen: Verlag von Alfred Töpelmann, 1915.
- Das Corpus Hermeticum Deutsch. Grekçe’den Almancaya açıklamalı bir şekilde trc. Carsten Colpe- Jens Holzhausen. Stuttgart: Friedrich Frommann Verlag, 1997.
- Die Gnostischen Schriften aus Nag Hammadi. Kıpti dilinden Almancaya açıklamalı bir şekilde trc. Gerd Lüdemann - Martina Janssen. Göttingen: y.y., 1997.
- Ebu’l-Kâsım Abdillah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ’bî (319/931). Kitâbu’l-Makâlât ve Me’ahu ‘Uyunu’l- Mesâilu’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- Abdulhmîd Kurdî. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
- el-Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil (324/935-936). Makâlatu’l-İslamiyyîn ve’ihtilâfu’l-Musallîn, thk. Hellmut Ritter. Beyrut: y.y., 2005.
- Guillaume, Alfred. Prophecy and Divination Amongthe Hebrews and Other Semites, London: Hodder and Stoughton, 1938.
- Halm, Heinz. Die Islamische Gnosis Die Extreme Schiaund Die ‘Alawiten. Zürich und München: Artemis Verlag, 1982.
- el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Yemenî (573/1178). el- Ḥûrü’l-ʿîn. thk. Kemâl Mustafa. Kahire: Mektebu’l-Hânci, 1948.
- Hodgson, Marshall G. S.. İslam’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. trc. Metin Karabaşoğlu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
- Hoeller, Stephan A.. Gnosticism: New Light on the Ancient Tradition of Inner Knowing. İllionis: The Theosophical Publishing House, 2002.
- İbn-i Kuteybe, Hadis Müdafaası, trc. Hayri Kırbaşoğlu, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1989.
- İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerîm (630/1233). el-Kâmil fi’t-Târîh. Lübnân: Dâru’l- Kutubu’l-‘İlmiyye, 2010.
- Işık, Harun. “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012, 29-43.
- Klima, Otakar. Mazdak: Geschichte Einer Sozialen Bewegung Im Sassanidischen Persien. New York: Ayer Co Publisher, 1980.
- el-Kummî, Sa’d b. Abdillâh el-Eş’arî (300/912)- en-Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ (302/915). Şiî Fırkalar: Kitâbu’l- Makâlât ve’l-Fırak/ Fıraku’ş-Şia. trc. Hasan Onat- Sabri Hizmetli- Sönmez Kutlu- Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
- el-Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed (845/1442). el-Mevâ’iz ve’l-İ’tibârbi Zikri’l-Hutat ve’l-Âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
- Manichaica Latina Band 1 Epistula ad Menoch. Latinceden Almancaya açıklamalı şekilde trc. Markus Stein. Wiesbaden: Springer Fachmedien, 1998.
- Mead, G. R. S.. Thrice-Greatest Hermes Studies in Hellenistic Theosophy and Gnosis. London and Benares: The Theosophical Publishing Society, 1906.
- Nâşî’ el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Abdillâh el-Enbârî (293/906). Kitâb Usûl’n-Nihâl. b.y.: y.y., ts.
- en-Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. trc. Osman Tunç. Ankara: İnsan Yayınları, 1999.
- al-Qâdî, Wadâd. “The Development of the Term ‘Gulat’ in Muslim Literaturewith Special Reference to the Kaysâniyya”. Aktendes. VII. Kongresses für Arabistik und İslamwissenchaft. 295-319. ed. A Dietrich. Gottingen: y.y., 1974.
- er-Râzî, Ebû Hâtim. Kitabu’z-Zîne fi Kelimati’l-İslâmiyye el-Arabiyye, thk, Abdüsselam es-Samerraî, Bağdat: Dâru Vâsit, 1982.
- er-Râzî, Murtazâ b. Dâi. Tabsira el-A’vâm fî Ma’rifeti Makâlât el-Enâm. Tahran: y.y., 1313/1895.
- Scheftelowitz, I. Die Entstehung der Manichäische Religion und des Erlösungsmysterium. Giessen: Alfred Töpelmann Verlag, 1922.
- Sechzig Upanishad’s des Vega. Sanskritçeden trc. Paul Deussen. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1921.
- eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed (548/1153). el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emîr Ali Muhannâ- Ali Hasan Fâ’ûr. Beyrut: y.y., 1993.
- et-Taberistânî, EbûAbdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî (606/1210). İʿtikâdâtu Fırâki’l-Muslimîn ve’l-Müşrikîn. thk. Ali Sâmî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l İlmiyye, 1982.
- et-Tefrişî, Seyyid Emir Mustafa el-Hüseynî (406/1015). Nakdü’r-Ricâl fi İlmi’r-Ricâl, Tahran: 1318.
- Tucker, William F. Mahdis and Millenarians Shî’ite Extremists in Early Muslim Iraq. New York: Cambridge University Press, 2008.
- Tülücü, Süleyman. “Nâşî el-Ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Van Ess, Josef. Frühe Muʻtazilitische Häresiographie: zwei Werkedes Nāšiʼ al-Akbar (gest. 293 H.). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1971.
- Van Ess, Josef. Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra Eine Geschichte des Religiösen Denkens im Frühen Islam. Berlin- New York: Walter de Gruyter, 1991.
- Von Wesendonk, Otto Gunther. Die Lehredes Mani. Leipzig: Otto Harrassowitz Verlag, 1922.
Öz
Gnosticism has influenced many religious and philosophical movements throughout history. According to the Gnostic understanding, Godly knowledge can be obtained through some kind of individual experience. This knowledge is a knowledge placed directly by God in the human heart without resorting to rational evidence. The roots of Gnostic thought, which has made its influence felt in different segments of Islamic thought from Shia to Sufism and found existence as an alternative epistemology, goes back as far as the ancient cultures dating back to Islam and even pre-Christianity. Issues such as the transcendental understanding of God, the dualistic vision of the world, savior knowledge, and the inner interpretation of religious texts are prominent in gnostic thought.
The first manifestations of Gnosticism in Islamic history emerged in Shiite Gulat sects. However, these manifestations do not have a multi-system character and at the same time do not allow a holistic evaluation. One of the main reasons for this is that there is insufficient data due to the fact that they belong to a very early period of Islam, and the information given by the heresiographers about them is of distortive or exaggerated natüre due to some sectarian concerns. However, in the following period, Gnostic thought, which emerged more systematically and developed through Shi'ism, especially Ismailism, Sufism, and Ishraqi philosophy, seriously affected Islamic thought.
We come across Shi'ite sects such as Kaysâniyya, Bayâniyya, Mansûriyya, Mughîriyya and Khattâbiyya, who were distinguished by some gnostic ideas in the early periods of Islam. Since it will go beyond the boundaries of an article to deal with all of these groups, in this study, the reflections and effects of Gnosticism in Shia-Gulat thought will be tried to be determined only with reference to the Beyâniyye party. Thus, a better understanding of other gnostic thinking styles that emerged in the next process will be opened.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Bacher, Wilhelm. “Shem ha-Meforash”. The Jewish Encyclopedia. 11: 263–264. Londan – New York: Funk and Wagnalls Company, 1905.
- el-Bağdadî, Ebû Mansûr ‘Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037). Mezhepler Arasındaki Farklar. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
- el-Bağdadî, Ebû Mansûr ‘Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037). Usûlu’l-Îmân. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 2003.
- Bauer, Walter. Griechisch-Deutsches Worterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der Frühchristlichen Literatur. haz. Kurt Aland- Barbara Aland. Berlin-New York: De Gruyter, 1988.
- Bianchi, Ugo. “Demiurge”. Encyclopedia of Religion Second Edition. 4, 2272. Ed. Lindsay Jones, Thomson Gale. London: y.y., 2005.
- Bolay, Süleyman Hayri. Felsefi Doktrinler Terimler Sözlüğü. Ankara: y.y., 1990.
- Buckley, R. B. “İlk Dönem Şiî Gulat”. trc. Mehmet Atalan. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/2, (2005): 137-159.
- el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akı yapısı, trc. Burhan Köroğlu- Hasan Hacak- Ekrem Demirli, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
- Das Johannesbuch der Mandäer. Notlarla birlikte trc. Mark Lidzbarski. Giessen: Verlag von Alfred Töpelmann, 1915.
- Das Corpus Hermeticum Deutsch. Grekçe’den Almancaya açıklamalı bir şekilde trc. Carsten Colpe- Jens Holzhausen. Stuttgart: Friedrich Frommann Verlag, 1997.
- Die Gnostischen Schriften aus Nag Hammadi. Kıpti dilinden Almancaya açıklamalı bir şekilde trc. Gerd Lüdemann - Martina Janssen. Göttingen: y.y., 1997.
- Ebu’l-Kâsım Abdillah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ’bî (319/931). Kitâbu’l-Makâlât ve Me’ahu ‘Uyunu’l- Mesâilu’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- Abdulhmîd Kurdî. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
- el-Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil (324/935-936). Makâlatu’l-İslamiyyîn ve’ihtilâfu’l-Musallîn, thk. Hellmut Ritter. Beyrut: y.y., 2005.
- Guillaume, Alfred. Prophecy and Divination Amongthe Hebrews and Other Semites, London: Hodder and Stoughton, 1938.
- Halm, Heinz. Die Islamische Gnosis Die Extreme Schiaund Die ‘Alawiten. Zürich und München: Artemis Verlag, 1982.
- el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Yemenî (573/1178). el- Ḥûrü’l-ʿîn. thk. Kemâl Mustafa. Kahire: Mektebu’l-Hânci, 1948.
- Hodgson, Marshall G. S.. İslam’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. trc. Metin Karabaşoğlu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
- Hoeller, Stephan A.. Gnosticism: New Light on the Ancient Tradition of Inner Knowing. İllionis: The Theosophical Publishing House, 2002.
- İbn-i Kuteybe, Hadis Müdafaası, trc. Hayri Kırbaşoğlu, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1989.
- İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerîm (630/1233). el-Kâmil fi’t-Târîh. Lübnân: Dâru’l- Kutubu’l-‘İlmiyye, 2010.
- Işık, Harun. “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012, 29-43.
- Klima, Otakar. Mazdak: Geschichte Einer Sozialen Bewegung Im Sassanidischen Persien. New York: Ayer Co Publisher, 1980.
- el-Kummî, Sa’d b. Abdillâh el-Eş’arî (300/912)- en-Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ (302/915). Şiî Fırkalar: Kitâbu’l- Makâlât ve’l-Fırak/ Fıraku’ş-Şia. trc. Hasan Onat- Sabri Hizmetli- Sönmez Kutlu- Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
- el-Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed (845/1442). el-Mevâ’iz ve’l-İ’tibârbi Zikri’l-Hutat ve’l-Âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
- Manichaica Latina Band 1 Epistula ad Menoch. Latinceden Almancaya açıklamalı şekilde trc. Markus Stein. Wiesbaden: Springer Fachmedien, 1998.
- Mead, G. R. S.. Thrice-Greatest Hermes Studies in Hellenistic Theosophy and Gnosis. London and Benares: The Theosophical Publishing Society, 1906.
- Nâşî’ el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Abdillâh el-Enbârî (293/906). Kitâb Usûl’n-Nihâl. b.y.: y.y., ts.
- en-Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. trc. Osman Tunç. Ankara: İnsan Yayınları, 1999.
- al-Qâdî, Wadâd. “The Development of the Term ‘Gulat’ in Muslim Literaturewith Special Reference to the Kaysâniyya”. Aktendes. VII. Kongresses für Arabistik und İslamwissenchaft. 295-319. ed. A Dietrich. Gottingen: y.y., 1974.
- er-Râzî, Ebû Hâtim. Kitabu’z-Zîne fi Kelimati’l-İslâmiyye el-Arabiyye, thk, Abdüsselam es-Samerraî, Bağdat: Dâru Vâsit, 1982.
- er-Râzî, Murtazâ b. Dâi. Tabsira el-A’vâm fî Ma’rifeti Makâlât el-Enâm. Tahran: y.y., 1313/1895.
- Scheftelowitz, I. Die Entstehung der Manichäische Religion und des Erlösungsmysterium. Giessen: Alfred Töpelmann Verlag, 1922.
- Sechzig Upanishad’s des Vega. Sanskritçeden trc. Paul Deussen. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1921.
- eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed (548/1153). el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emîr Ali Muhannâ- Ali Hasan Fâ’ûr. Beyrut: y.y., 1993.
- et-Taberistânî, EbûAbdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî (606/1210). İʿtikâdâtu Fırâki’l-Muslimîn ve’l-Müşrikîn. thk. Ali Sâmî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l İlmiyye, 1982.
- et-Tefrişî, Seyyid Emir Mustafa el-Hüseynî (406/1015). Nakdü’r-Ricâl fi İlmi’r-Ricâl, Tahran: 1318.
- Tucker, William F. Mahdis and Millenarians Shî’ite Extremists in Early Muslim Iraq. New York: Cambridge University Press, 2008.
- Tülücü, Süleyman. “Nâşî el-Ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Van Ess, Josef. Frühe Muʻtazilitische Häresiographie: zwei Werkedes Nāšiʼ al-Akbar (gest. 293 H.). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1971.
- Van Ess, Josef. Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra Eine Geschichte des Religiösen Denkens im Frühen Islam. Berlin- New York: Walter de Gruyter, 1991.
- Von Wesendonk, Otto Gunther. Die Lehredes Mani. Leipzig: Otto Harrassowitz Verlag, 1922.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Aralık 2020 |
| Gönderilme Tarihi | 26 Kasım 2020 |
| Kabul Tarihi | 25 Aralık 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2020Cilt: 13 Sayı: 2 |
_____________________________________ ISSN 1309-5803 e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi _______________________________