Kimlik ve Tarihçilik Bağlamında Vehhâbîliğe Dair Mülahazalar (Ahmed Cevdet Paşa ve Osman b. Bişr Örneği)
Öz
Vehhâbîlik, tarihin belirli bir bölümünde, belirli bir coğrafyada ortaya çıkan ve kendine özgü bir sosyo-kültürel yapıdan beslenen dini-politik bir harekettir. Dinî, mezhebî, içtimaî ve siyasî boyutları ile İslam dünyasında önemli etkileri olan Vehhâbîlik, tarihsel bir olgu olarak pek çok esere konu olmuştur. Osman b. Bişr Necdî’nin (1290/1873) ‘Unvanü’l-Mecd fî Tarihi Necd’i ve Ahmed Cevdet Paşa’nın (1313/1895) Tarih-i Cevdet’i, bu konuda akla gelen kaynaklardandır. Ahmed Cevdet Paşa ve Osman b. Bişr hemen hemen aynı dönemlerde yaşayan ve ortak bir zaman diliminde meydana gelen olayları konu edinen iki tarihçidir. Her ikisinin de belirli bir söylemin temsilcisi konumunda olmaları bu çalışmaya ilham vermiştir. Bu iki tarihçi arasında yapılacak bir mukayese, toplumsal değer yargılarının ve tarihçinin konumunun, olay ve olguların anlaşılma biçimlerine ne şekilde yansıdığını ortaya koyması bakımından etkili bir örnek olacaktır. Çalışmada, karşılaştırmalı bir analiz yöntemi esas alınarak, metin ve yazar arasındaki ilişki üzerinde durulmuştur. Bu çalışma, ait oldukları toplumsal yapının resmî sözcüsü kabul edilen iki tarihçinin, tarihî, siyasî ve içtimaî olayları aktarma biçimlerindeki yorum farklılıklarını, Vehhâbîlik olgusu üzerinden örneklendirmeyi hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler
Ahmed Cevdet Paşa Vehhâbîlik Tarih Yazıcılığı Osman b. işr Necdî Tarih-i Cevdet
Kaynakça
- Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. sad. Dündar Günday. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1984.
- Arıkan, Zeki. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6/1584- 1586. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
- Arıkan, Zeki. “Cevdet Paşa’nın Tarihi’nde Kullanılan Yabancı Kaynaklar ve Terimler”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 173-197. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- el-‘Azzâvî, Abbas el-Mehâmî. Mevsûatu’l-Târihi’l-‘Irak Beyne İhtilâleyn. Bağdat: Dâru’l-‘Arabiyye li’l-mevsûa, 2004.
- Babanzade Bağdatlı, İsmail Paşa. İzahü’l-meknun fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Tsh: Mehmet Şerafettin Yaltkaya, Muallim Rıfat bilge Kilisli. 2. Cilt. Beyrut: Daru’l-ihyai’l-turâi’l-Arabî, Tarih Yok.
- el-Bağdadî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. Trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
- Âl-ü Bessâm, Abdullâh b. Abdurrahmân b.Salih. Ulemâu Necd Hilâle Semâniye Kurun. 6 cilt. Riyad: Dârü'l- Âsıme, 1998.
- Bıçak, Ayhan. “Cevdet Paşa’nın Tarih Bilinci”. Ahmed Cevdet Paşa Sempozyum Bildirileri 9-11 Haziran 1995, 17- 58. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Bolay, Süleyman Hayri. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Dine Bakışı”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 103-106. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Celepoğlu, Ayşegül. “Cevdet Paşa”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 2/450-453. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
- Cook, Micheal. “The historians of Pre-Wahhâbî Najd”. Studia İslamica, 76 (1992): 163-176.
- Dalkıran, Sayın. “Tarih-i Cevdet’te İslam Mezhepleri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 20 (2002): 219-252.
- Fatma Âliye Hanım. Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı. Sad. Metin Hasırcı. İstanbul: Pınar Yayınları, 1911.
- Fihrisü’l-Hizâneti’t-Teymûriyye: el-akaid ve’l-usul. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1950.
- Gencer, Bedri. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Toplum ve Tarih Görüşü”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Siyasî, İdarî ve Sosyal Düşünce Temsilcileri. ed. Süleyman Hayri Bolay. 58-102. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
- Güner, Selda. Osmanlı Arabistan’ında kıyam ve tenkil: Vehhâbî-Suûdiler (1744-1819). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
- Halaçoğlu, Yusuf, Aydın, Mehmet Akif. “Cevdet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/443-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Hayta, Necdet-Ünal, Uğur. “Modernleşme Döneminde Osmanlı Tarih Yazıcılığı (1789-1908)”. Türkiye’de Tarih Yazımı. 137-154. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011.
- İbn Bişr, Osman b. Abdullah. Unvanü’l-Mecd fî Tarihi Necd. thk. Abdurrahman b. Abdullatif b. Abdullah Âlü’ş- Şeyh. 1-2 Cilt. Riyad: Dâretü’l-melik Abdulaziz, 1982.
- İbn Gannâm, Hüseyn b. Ebî Bekr. Tarihu İbn Gannâm: Ravzatu’l-Efkâr ve’l-Efhâm limurtâd Hâl el-İmam ve Ta’dât Gazavât Zeviye’l-İslâm. nşr. Süleyman b. Salih el-Harâşî. 2 Cilt. Riyad: Darü’l-Sülüsiyye, 2010.
- İbn Humeyd, Muhammed b. Abdullah b. Ali Amiri Necdi. es-Sühubü'l-vabile ala daraihi'l-Hanabile. thk. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin. Beyrut: Müessesetü'r Risâle, 1996.
- İlgürel, Mücteba. “Cevdet Paşa Tarihi’nin Kaynaklarında Vasıf Tarihi”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 115-126. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”. Osmanlı. 8/247-256. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
- al-Juhany, Uwidah Metaireek. Najd before the Salafi Reform Movement: Social, Political and Religious Conditions During the Three Centuries Preceding the Rise of the Saudi State. Riyad: Dâr’al Melik Abddulaziz, Ithaka Press, 2002.
- el-Kaddah, Türkî. “Limüellifhi Osman b. Bişr (h.1210-1290) Hel min tekmilet likitâb ‘Unvânü’l-Mecd fî Târihi Necd”. Erişim: 6 Aralık 2020. http://www.aljazirah.com/2007/20070821/sd1.htm
- Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemü'l-müellifin: teracimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü'l- Müsenna, 1957.
- Kuran, Ercüment. “Türk Tefekkür Tarihinde Ahmed Cevdet Paşa’nın Yeri”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 7-12. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
- Kütükoğlu, Bekir. “Tarihçi Cevdet Paşa”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 107-114. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Muhammedoğlu, Aliev Saleh. “Hürremiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/500-501. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
- Neuman, Christoph. Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı. çev. Meltem Arun. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
- Neuman, Christoph. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Tarihçiliğine Yansıyan Zihniyet Dünyası”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, I. Uluslararası Tarih Kongresi 24-26 Mayıs 1993. 64-71. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
- Oğuz, Mustafa. Ahmed Cevdet Paşa ve Tarihçiliği. Konya: Kömen Yayınları, 2014.
- Onat, Hasan. “Tarih Bilgi ve Bilincimiz Ne Kadar Sağlıklı”. Kişisel. Hasan Onat. Erişim: 6 Aralık 2020. http://www.hasanonat.net/index.php/58-tarih-bilgi-ve-bilincimiz-ne-kadar-sagl-kl
- Öğün, Süleyman Seyfi. “Self Determinasyon Prensibi ve Ahmed Cevdet Paşa”. Ahmed Cevdet Paşa Sempozyum Bildirileri 9-11 Haziran 1995. 124-143. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Özkaya, Yücel. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Tarihi’nde Arşiv Belgelerini Kullanış ve Değerlendirişi”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 145-162. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Tosh, John. Tarihin Peşinde: Modern Tarih Çalışmasında Hedefler, Yöntemler ve Yeni Doğrultular. çev. Özden Arıkan. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2005.
- el-Useymin, Abdullah es-Salih. eş-Şeyh Muhammed b. Abdülvehhab: hayatuhu ve fikruhu. Riyad: Dârü’l- Ulum, 1992.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
- Uzundal, Edip. “19. y.y Tarih Yazıcılığı ve Ahmed Cevdet Paşa”. Türk Tarih Eğitimi Dergisi 2/2 (2013):108-128.
Considerations on Wahhabısm in The Context of Identity And Historiography (The Case Study of Aḥmed Cevdet Pasha and Osman b. Bishr)
Öz
Wahhābīsm is a religious-political movement that emerged in a definite section of history, in a specific geography, nourished by a distinctive cultural and social structure and which had considerable effects in the Islamic world. This historical phenomenon, which has religious, sectarian, social, and political dimensions, has been the subject of many works. Osman b. Bishr Najdī’s (1290/1873) ‘Unvanu’l-Majd fî Tarihi Najd and Ahmed Cevdet Pasha’s (1313/1895) Tarih-i Cevdet, are two sources that come to mind on this subject. Ahmed Cevdet Pasha and Osman b. Bishr were historians who lived during roughly the same periods and dealt with events occurring during these times. The fact that both are representative of a particular discourse has inspired this study. A comparison between these two historians will be an impressive example in terms of revealing how social value judgments as well as the author’s own social contexts can affect the understanding of events. The study focused on the relationship between the text and the author, based on a comparative analysis method. This study will attempt to exemplify the approaches of these two historians, considered spokespersons of the discourse they represent, on the ways in which they convey social, historical and political events through the phenomenon of Wahhābīsm.
Anahtar Kelimeler
Wahhābīsm Osman b. Bishr Najdī Tarih-i Cevdet Historiography Aḥmed Cevdet Pasha
Kaynakça
- Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. sad. Dündar Günday. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1984.
- Arıkan, Zeki. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarihçilik”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6/1584- 1586. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
- Arıkan, Zeki. “Cevdet Paşa’nın Tarihi’nde Kullanılan Yabancı Kaynaklar ve Terimler”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 173-197. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- el-‘Azzâvî, Abbas el-Mehâmî. Mevsûatu’l-Târihi’l-‘Irak Beyne İhtilâleyn. Bağdat: Dâru’l-‘Arabiyye li’l-mevsûa, 2004.
- Babanzade Bağdatlı, İsmail Paşa. İzahü’l-meknun fî zeyl-i ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn. Tsh: Mehmet Şerafettin Yaltkaya, Muallim Rıfat bilge Kilisli. 2. Cilt. Beyrut: Daru’l-ihyai’l-turâi’l-Arabî, Tarih Yok.
- el-Bağdadî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. Trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
- Âl-ü Bessâm, Abdullâh b. Abdurrahmân b.Salih. Ulemâu Necd Hilâle Semâniye Kurun. 6 cilt. Riyad: Dârü'l- Âsıme, 1998.
- Bıçak, Ayhan. “Cevdet Paşa’nın Tarih Bilinci”. Ahmed Cevdet Paşa Sempozyum Bildirileri 9-11 Haziran 1995, 17- 58. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Bolay, Süleyman Hayri. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Dine Bakışı”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 103-106. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Celepoğlu, Ayşegül. “Cevdet Paşa”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 2/450-453. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
- Cook, Micheal. “The historians of Pre-Wahhâbî Najd”. Studia İslamica, 76 (1992): 163-176.
- Dalkıran, Sayın. “Tarih-i Cevdet’te İslam Mezhepleri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 20 (2002): 219-252.
- Fatma Âliye Hanım. Ahmet Cevdet Paşa ve Zamanı. Sad. Metin Hasırcı. İstanbul: Pınar Yayınları, 1911.
- Fihrisü’l-Hizâneti’t-Teymûriyye: el-akaid ve’l-usul. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1950.
- Gencer, Bedri. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Toplum ve Tarih Görüşü”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Siyasî, İdarî ve Sosyal Düşünce Temsilcileri. ed. Süleyman Hayri Bolay. 58-102. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
- Güner, Selda. Osmanlı Arabistan’ında kıyam ve tenkil: Vehhâbî-Suûdiler (1744-1819). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
- Halaçoğlu, Yusuf, Aydın, Mehmet Akif. “Cevdet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/443-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Hayta, Necdet-Ünal, Uğur. “Modernleşme Döneminde Osmanlı Tarih Yazıcılığı (1789-1908)”. Türkiye’de Tarih Yazımı. 137-154. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011.
- İbn Bişr, Osman b. Abdullah. Unvanü’l-Mecd fî Tarihi Necd. thk. Abdurrahman b. Abdullatif b. Abdullah Âlü’ş- Şeyh. 1-2 Cilt. Riyad: Dâretü’l-melik Abdulaziz, 1982.
- İbn Gannâm, Hüseyn b. Ebî Bekr. Tarihu İbn Gannâm: Ravzatu’l-Efkâr ve’l-Efhâm limurtâd Hâl el-İmam ve Ta’dât Gazavât Zeviye’l-İslâm. nşr. Süleyman b. Salih el-Harâşî. 2 Cilt. Riyad: Darü’l-Sülüsiyye, 2010.
- İbn Humeyd, Muhammed b. Abdullah b. Ali Amiri Necdi. es-Sühubü'l-vabile ala daraihi'l-Hanabile. thk. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin. Beyrut: Müessesetü'r Risâle, 1996.
- İlgürel, Mücteba. “Cevdet Paşa Tarihi’nin Kaynaklarında Vasıf Tarihi”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 115-126. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”. Osmanlı. 8/247-256. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
- al-Juhany, Uwidah Metaireek. Najd before the Salafi Reform Movement: Social, Political and Religious Conditions During the Three Centuries Preceding the Rise of the Saudi State. Riyad: Dâr’al Melik Abddulaziz, Ithaka Press, 2002.
- el-Kaddah, Türkî. “Limüellifhi Osman b. Bişr (h.1210-1290) Hel min tekmilet likitâb ‘Unvânü’l-Mecd fî Târihi Necd”. Erişim: 6 Aralık 2020. http://www.aljazirah.com/2007/20070821/sd1.htm
- Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemü'l-müellifin: teracimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü'l- Müsenna, 1957.
- Kuran, Ercüment. “Türk Tefekkür Tarihinde Ahmed Cevdet Paşa’nın Yeri”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 7-12. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
- Kütükoğlu, Bekir. “Tarihçi Cevdet Paşa”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, 107-114. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Muhammedoğlu, Aliev Saleh. “Hürremiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/500-501. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
- Neuman, Christoph. Araç Tarih Amaç Tanzimat Tarih-i Cevdet’in Siyasi Anlamı. çev. Meltem Arun. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
- Neuman, Christoph. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Tarihçiliğine Yansıyan Zihniyet Dünyası”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, I. Uluslararası Tarih Kongresi 24-26 Mayıs 1993. 64-71. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
- Oğuz, Mustafa. Ahmed Cevdet Paşa ve Tarihçiliği. Konya: Kömen Yayınları, 2014.
- Onat, Hasan. “Tarih Bilgi ve Bilincimiz Ne Kadar Sağlıklı”. Kişisel. Hasan Onat. Erişim: 6 Aralık 2020. http://www.hasanonat.net/index.php/58-tarih-bilgi-ve-bilincimiz-ne-kadar-sagl-kl
- Öğün, Süleyman Seyfi. “Self Determinasyon Prensibi ve Ahmed Cevdet Paşa”. Ahmed Cevdet Paşa Sempozyum Bildirileri 9-11 Haziran 1995. 124-143. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Özkaya, Yücel. “Ahmed Cevdet Paşa’nın Tarihi’nde Arşiv Belgelerini Kullanış ve Değerlendirişi”. Ahmet Cevdet Paşa Semineri 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler. 145-162. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986.
- Tosh, John. Tarihin Peşinde: Modern Tarih Çalışmasında Hedefler, Yöntemler ve Yeni Doğrultular. çev. Özden Arıkan. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2005.
- el-Useymin, Abdullah es-Salih. eş-Şeyh Muhammed b. Abdülvehhab: hayatuhu ve fikruhu. Riyad: Dârü’l- Ulum, 1992.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
- Uzundal, Edip. “19. y.y Tarih Yazıcılığı ve Ahmed Cevdet Paşa”. Türk Tarih Eğitimi Dergisi 2/2 (2013):108-128.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Aralık 2020 |
| Gönderilme Tarihi | 13 Ekim 2020 |
| Kabul Tarihi | 16 Aralık 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2020Cilt: 13 Sayı: 2 |
_____________________________________ ISSN 1309-5803 e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi _______________________________