Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD)

Öz

Bu çalışma, birbirinden farklı asırlarda Kuzey Afrika’da yaşayan iki fakihin ictihad anlayışlarını karşılaştırmak suretiyle ictihad tartışmalarına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Araştırmamıza konu olan fakihlerden biri İbn Ebi’l-İzz el-Hanefî, diğeri ise Muhammed b. Ali es-Senûsî’dir. Her iki fakih yaşadıkları dönemin hâkim hukuk anlayışına muhalefet ederek taklid ve taassub yerine ittibâ‘ ve ictihâda yönelmiştir. Ancak bu fakihlerin döneminin siyasi, hukuki ve sosyal şartlarını dikkate almadan sadece ilmî sâiklerle ictihad teşebbüsünde bulundukları görülmektedir. Fakat dönemin din ve devlet adamlarının ise onların bu teşebbüslerini mevcut hukuk sistemini işlevsiz kılacak, hukuki birliği ortadan kaldıracak, ümmette ayrılığı daha da artıracak tehlikeli bir yöneliş olarak değerlendirmişlerdir. Neticede ictihadı bir zorunluluk olarak dayatacak şartlar henüz olgunlaşmadığından her iki âlimin gayretleri tarihi sürecin yönünü değiştirmede yeterli olmamıştır. Fakat onlar, XIX. asrın sonlarında ve XX. asrın başlarında İslam dünyasında pek yoğun bir şekilde yapılan ıslah ve tecdid tartışmalarının öncüsü olmuşlardır.